གླིང་གི་མངའ་ཁོངས་ལ་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་རབས་དར་ཚུལ།
གླིང་གི་མངའ་ཁོངས་ལ་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་རབས་དར་ཚུལ།
སྡེ་དགེའི་ལོ་རྒྱུས་སྤྱི་དོན་ཟླ་ཤེལ་གསར་པའི་མེ་ལོང་ལས་ཚན་བཤུས་བྱས། རྩོམ་པ་པོ། སྡེ་དགེ་བ་མཁས་དབང་ཐུབ་བསྟན་ཕུན་ཚོགས།
དེང་དུས་ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་བཤད་སྲོལ་ལྟར་ན་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་རབས་དང་པོ་ནི་བོ་ཐར་བཀྲ་ཤིས་སེང་གེ་ཡིན་ཞིང༌། བོ་ཐར་བཀྲ་ཤིས་སེང་གེའི་གོང་གི་མི་རབས་རྣམས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་མདོར་བསྡུས་ན། འདིའི་མི་རབས་ཀྱི་ཐོག་མ་ནི། དེང་དུས་ཁམས་དར་རྩེ་མདོའི་ས་ཁོངས་ཤར་མི་ཉག་བཞག་ར་ལྷ་རྩེའི་ནམ་མཁའ་ནས་མི་ཞིག་བབས་པར་དེ་ལ་མགར་གནམ་ཚ་འབྲུག་ཅེས་བཏགས། དེ་ནས་མི་རབས་བཞི་པ་མགར་སྟོང་བཙན་ཡུལ་སྲུངས་ཞེས་པ་ཆོས་རྒྱལ་སྲོང་བཙན་སྒམ་པོའི་ནང་བློན་རྒྱལ་སྲིད་ཀྱི་ཀ་བ་ལྟ་བུ་དེ་ཡིན། སྤྱི་ལོ་667ལོར་བློན་པོ་མགར་འདས། མགར་ལ་བུ་བཞི་ཡོད་པར་མགར་ཁྲི་འབྲིང་གིས་ཕའི་གོ་གནས་བཟུང༌། གཞན་གསུམ་གྱིས་དམག་དཔོན་བྱས་ཞེས་ཐང་ཡིག་ལས་གསལ། སྤྱི་ལོ་696ལོར་ཡས་མས་ན་མགར་ཁྲི་འབྲིང་སྤུན་གཉིས་ཀྱིས་བོད་ཀྱི་སྲིད་དབང་ཕལ་ཆེར་བཟུང་ཡོད་པ་སྟེ། མགར་ཁྲི་འབྲིང་གིས་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་གི་དབང་ཆ་ཕལ་ཆེར་བཟུང༌། མགར་བཙན་བྲོད་ཀྱིས་ཐང་དང་འབྲེལ་བའི་ཤར་ཕྱོགས་ཀྱི་ས་ཆ་བདག་ཏུ་བཟུང༌། སྤྱི་ལོ་699པའི་ས་ཕག་ལོར་བཙན་པོ་འདུས་སྲོང་མང་རྗེས་བློན་ཆེན་ལོ་ཡོན་དང་ལྐོག་གྲོས་བྱས་ཏེ་རི་དྭགས་རྔོན་དུ་འགྲོ་བ་ལ་ཁ་གཡར་ནས་དམག་བསྡུས། མགར་ཁྲི་འབྲིང་ཕྱི་ཕྱོགས་སུ་ཡོད་པའི་སྐབས་དང་བསྟུན་ནས་ཁྲི་འབྲིང་དང་འབྲེལ་བ་ཟབ་པའི་དམག་ཉིས་སྟོང་ལྷག་བཟུང་ནས་བསད། དེ་ནས་ཕོ་ ཉ་མངགས་ཏེ་མགར་ཁྲི་འབྲིང་སྤུན་གཉིས་ཀ་སྐད་བཏང་ཡང་བཀའ་ལ་མ་བརྩིས། དེར་བཙན་པོས་རུ་སྣ་དྲངས་ཏེ་རྒོལ་ཏུ་ཕྱིན་པར། མགར་ཁྲི་འབྲིང་གིས་གཡུལ་མ་སྤྲད་པ་རང་སྲོག་བཅད། དུས་མཚུངས་ཁོང་དང་སྙིང་ཉེ་བའི་དམག་བརྒྱ་ལྷག་ཙམ་རང་སྲོག་བཅད་པར་གྲགས། མགར་བཙན་བྲོད་ཀྱིས་འཁོར་སྟོང་ཕྲག་གཅིག་ལྷག་དང༌། གཅེན་པོའི་སྲས་མང་པོ་རྗེ་སྟག་ཚབ་སོགས་ཁྲིད་དེ་ཐང་ལ་མགོ་འདོགས་ཞུས། རྒྱལ་མོ་ཝུ་ཙེ་ཐེན་གྱིས་སྐུ་སྲུང་དང་དམག་དཔུང་མཁར་གྱི་ཕྱི་རོལ་བར་དུ་མངགས་ཏེ་བསུ་བ་བྱས། མགར་གྱི་ཁྱིམ་རྒྱུད་མང་པོ་ཁམས་ཕྱོགས་སུ་ཡུལ་བྱོལ་སོང་བར་རིམ་བཞིན་དེང་གི་དཔལ་ཡུལ་རྫོང་གི་ས་དམར་ཡུལ་འདིར་འབྱོར་ཏེ་གནས་གཞིས་ཆགས། འགྲོ་མགོན་ཆོས་འཕགས་ཧོར་ཡུལ་དུ་ཕེབས་སྐབས་མགར་བསོད་ནམས་རིན་ཆེན་ལས་ཚན་བཅུ་གསུམ་གྱི་གྲལ་དུ་བཅུག་སྟེ་སྐུ་འཁོར་དུ་ཁྲིད། ཕྱིར་བོད་དུ་ཕེབས་རྗེས་ས་དམར་སྟོང་དཔོན་གྱི་གོ་གནས་གནང༌། སྤྱི་ལོ་1370 ཡས་མས་ཙམ་ན་བདེ་ཆེན་བསོད་ནམས་བཟང་པོའི་མ་ཡུམ་གྲོངས་པའི་དགེ་སྦྱོར་སྒྲིབ་སྦྱོང་གི་ཆེད་དུ་ཀཿ་ཐོག་དགོན་དུ་ཕེབས། དེ་ནས་ཡར་སྟོད་ཕྱོགས་སུ་ཕེབས་འདོད་ཡོད་པ་དང་དུས་མཚུངས་སུ། ཀཿཐོག་གྲུབ་ཐོབ་ཆོས་ཀྱི་རྡོ་རྗེས་ཁྱོད་རང་འདི་ནས་ཡར་སོང་དང་ལུང་པ་བཀྲ་ཤིས་པའི་རྟགས་ཀྱི་དགེ་མཚན་ཡོད་པ། ཆུ་བོ་ཤར་ཕྱོགས་ནས་འབབས་པའི་གནས་དེར་ཁྱོད་ཀྱིས་གཞིས་ཟུངས་དང༌། ས་བཙན་གྱི་གོང་བར་བཟུང༌། སྡེ་ཆེན་གྱི་དཔོན་པོ་བྱེད། རྒྱུད་པ་ཇེ་བཟང་དུ་འགྲོ་ཞེས་ལུང་བསྟན་པ་ལྟར་ཕེབས་པས། ལྕགས་ར་སླེབས་པ་དང་ཡུལ་དེར་གླིང་དཔོན་ཆེན་པོ་བདག་དྲུང་གིས་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ནས་བཞུགས་ཡོད་པའི་སྐབས་དང་འཁེལ། བདེ་ཆེན་བསོད་ནམས་བཟང་པོ་གླིང་དཔོན་གྱི་མདུན་བློན་བྱ་རྒྱུའི་གོ་སྐབས་ཐོབ། དུས་དེར་ཡུལ་ལ་དགེ་མཚན་མང་པོ་འཆར་བས་བསོད་ནམས་བཟང་པོ་ལ་སྡེ་དགེ་ཞེས་པའི་མཚན་ཐོགས། འདི་ལ་སྲས་བཞི་བྱུང་བར་གཞན་རྣམས་ཀྱི་མཚན་མ་གསལ། ཡོངས་གྲགས་ཀྱི་བརྒྱུད་འཛིན་པ་བོ་ཐར་བཀྲ་ཤིས་སེང་གེ་ཡིན། སྐབས་དེར་སྤྱི་འབྲི་ཆུ་སྟོད་སྨད་ཀྱི་ཡུལ་ཕྱོགས་འདི་དག་གི་དཔོན་པོ་འགུ་ཟི་གླིང་ཚང་རྒྱལ་པོ་ཡིན་ཞིང༌། དེའི་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ས་གནས་སོ་སོའི་དཔོན་དུ་གླིང་དཔོན་ཞེས་པ་བསྐོ་ཡོད་པར་གསལ་ཏེ། སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་རབས་སུ་ལྕགས་རའི་གླིང་དཔོན་བདག་དྲུང་དང༌། རྨེ་ཤོད་གླིང་དཔོན་དུ་སི། མཁར་མདོའི་གླིང་དཔོན་སོགས་ཀྱི་གནས་ཚུལ་ཐ་ཐོར་འཁོད་ཡོད་པ་ལྟ་བུ་རྣམས་སོ།། བོ་ཐར་བཀྲ་ཤིས་སེང་གེ་ལ་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་རབས་དང་པོའི་མིང་ཐོགས་ཚུལ་ནི། ཐོག་མར་ཁོང་ལ་བུ་མོ་ཤིན་ཏུ་མཛེས་མ་ཞིག་འཁྲུངས་པར་གླིང་དཔོན་གྱིས་ཁབ་ཏུ་བཞེས། དེའི་ལན་དུ་འཁོར་ལོ་མདོ་ནས་ལྕགས་རའི་སྙན་མདའ་ཡན་གྱི་ས་སྡེའི་བདག་པོར་གྱུར། སྤྱི་ལོ་1440ཡས་མས་ཙམ་ན་དངུལ་ཕུའི་མདའ་འདིར་ཕོ་བྲང་བཞེངས་ཏེ་བཞུགས་གནས་ཆགས། རབ་བྱུང་བདུན་པའི་མེ་སྟག་སྤྱི་ལོ་1446ལོར་གྲུབ་ཆེན་ཐང་སྟོང་རྒྱལ་པོ་གདན་དྲངས་ནས་ཐང་རྒྱལ་ལྷ་ཁང་བཞེངས། རྒྱལ་པོ་འདིའི་དུས་སུ་སྡེ་དགེ་ལྷུན་གྲུབ་སྟེང་དུ་དགེ་འདུན་པའི་བཞུགས་གནས་གྲྭ་ཁང་བརྒྱ་དང་བརྒྱད་འཕེལ་རྒྱས་བྱུང་ཞེས་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་རབས་ལས་གསལ། སྡེ་དགེའི་དཔོན་རབས་དང་པོ་བོ་ཐར་གྱིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་སྐབས་འདིར་བོད་གཞུང་གི་ཕག་གྲུའི་སྡེ་སྲིད་བདུན་པ་གྲགས་པ་འབྱུང་གནས་(སྲིད་སྐྱོང་དུས1432་1445) དང་ཡབ་ཆེ་ས་སངས་རྒྱས་རྒྱ་མཚོ་(སྲིད་སྐྱོང་དུས1445་1448)། དེའི་སྲས་ཆུང་བ་ཀུན་དགའ་ལེགས་པ(སྲིད་སྐྱོང་དུས1448་1481)་རྣམས་ཀྱིས་སྲིད་སྐྱོང་བའི་སྐབས་ཡིན།
བོ་ཐར་བཀྲ་ཤིས་སེང་གེ་ནས་བླ་ཆེན་བྱམས་པ་ཕུན་ཚོགས་བར་སྡེ་དགེའི་དཔོན་རབས་བདུན་གྱི་རིང་གླིང་འགུ་ཟི་རྒྱལ་པོའི་མངའ་འོག་གི་རྒྱལ་ཕྲན་ལྟ་བུའི་ཚུལ་དུ་གནས་ཡོད་པ་ཞིག་རེད་འདུག བླ་ཆེན་བྱམས་པ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱི་སྐབས་སུ་ལྕགས་རའི་གླིང་དཔོན་དང༌། རྨེ་ཤོད་གླིང་དཔོན་སོགས་རིམ་བཞིན་དཔུང་ཤུགས་ཀྱིས་དབང་དུ་བྱས། སྤྱི་ལོ་1639ལོར་སོག་པོ་གུ་ཤི་ཧན་གྱིས་བེ་རི་རྒྱལ་པོ་གཏོར་རྗེས་བེ་རིའི་ས་སྡེ་རྣམས་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་པོ་བླ་ཆེན་བྱམས་པ་ཕུན་ཚོགས་ལ་ཕུལ་སྟབས་སྡེ་དགེའི་མངའ་ཁོངས་དེ་འབྲི་ཆུའི་ཤར་ནུབ་གཉིས་སུ་རྒྱ་བསྐྱེད། དེའི་སྐོར་«སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་རབས་དགེ་ལེགས་ནོར་བུའི་ཕྲེང་བ»་ལས། སྟོབས་དང་ལྡན་ན་གོང་གི་ལེགས་ཚོགས་ཀུན། ། འགྲུབ་པ་ནུས་པའི་དགོས་པ་དེ་གཟིགས་ནས། ། ཐབས་ལྡན་སྙིང་རྗེ་ཁྲོས་པའི་བརྟུལ་ཞུགས་ཀྱིས། ། དཔུང་ཚོགས་ཡན་ལག་བཞི་ལྡན་གཡུལ་བཤམས་ཏེ། ། མ་རུང་ང་རྒྱལ་གནམ་རུ་ཤིན་ཏུ་གྱོང༌། ། ཆེ་རློམས་གཞན་གྱིས་དགུག་ཏུ་མ་བཏུབ་རྣམས། ། ཚོགས་གཉིས་མཐུ་རྫོགས་སྟོབས་ཤུགས་ནུས་རྩལ་གྱིས། ། དྲག་ཤུལ་ལས་ཀྱི་རྒྱུད་པ་གྲིམ་པོ་ཡིས། ། དཀའ་བ་མེད་པ་སྐད་ཅིག་དབང་དུ་བསྡུས། ། ཞི་བས་འདུལ་དུ་མི་འོས་གདུག་པ་ཅན། ། བདུད་སྤྲུལ་བདུད་ཀྱི་ལས་ལ་བརྩོན་པ་དག ། བསད་བཅད་བསྒྲལ་བས་ངན་སོང་སྐྱེ་སྒོ་བཅད། ། ཕྱོགས་ལས་རྣམ་རྒྱལ་འགྲན་བྲལ་སྟོབས་རྩལ་གྱི། ། སྙན་པས་བོད་ཆེན་སྐྱེ་བོ་ཕལ་མོ་ཆེ། ། རང་དབང་མེད་པར་སྤ་བཀོང་གུས་ཕྱག་བཅས། ། ཞབས་ཀྱི་པདྨོ་གཙུག་བཏུད་སྐྱབས་སུ་བཟུང༌། ། བཀའ་གནང་ཐོད་བཅིངས་ཁམས་གསུམ་དབང་དུ་བསྡུས། ། དཔུང་དང་སྟོབས་སྙེམས་ལྡན་པ་ས་ཡི་བདག ། གུ་ཤྲཱི་བསྟན་འཛིན་ཆོས་ཀྱི་རྒྱལ་པོས་ཀྱང༌། ། བླ་ཆེན་འདི་ལ་གུས་བཏུད་དཔུང་གཉེན་བཅོལ། ། ལེགས་གསོལ་ཆབ་འབངས་མང་པོ་གུས་ཕུལ་ཞུས། །ཞེས་དང༌། ཡང༌། ཕོ་བྲང་ཁག་དང་མི་སེར་བཅས་ཀྱི་འབྱུང་ཁུངས་ལོ་རྒྱུས། སྔོན་ལྷ་སར་དཀར་ཆག་ཏུ་གསལ་ཙམ་ཡོད་ཚོད་ཀྱང༌། ཕྱིས་སུ་མ་ཡུམ་བདེ་གཤེགས་དེ་ཉིད་ཀྱི་སྐབས་ཕོ་བྲང་ཁང་ལས་ཞིག་གསོས་གནང་བའི་ཞར་ལ་ལྷ་སར་དཀར་ཆག་རྗེས་མེད་དུ་བསུབས་པར་མཛད་པ་དང༌། འགའ་ཞིག་གིས་རྩོམ་པའི་ལོ་རྒྱུས་ལའང་འོབས་ཚོད་ལྟ་བུ་ལས་ཞིབ་གསལ་མེད་པ་དང༌། ཐེ་ཚོམ་གྱི་ཆ་འགའ་ཞིག་འདུག་པ་བཅས་ཞིབ་པར་བརྗོད་རྔོ་མ་ཐོགས་ཀྱང་ས་བཅད་ཙམ་སྤྲོ་ན། རྨེ་ཤོད་ནི་གླིང་དཔོན་དུ་སི་ཟེར་བ། བྲ་དགེ་སོགས་ངོ་ལོག་གི་ནང་འཁྲུགས་ཐོག་བླ་ཆེན་གྱིས་དཔུང་ཤུགས་ཀྱིས་མནར་ཏེ་ཆབ་འོག་ཏུ་བསྡུས་ནས་བསད་མཁན་རྣམས་ལ་མི་སྟོང་ཡང་བཀལ་བར་མཛད་པ་སྟེ། ད་ལྟའང་དུ་སི་བསད་སྟོང་དུ་གླིང་ཞེས་ཐོགས་འཇལ་རྒྱུ་ཡོད་འདུག སྤེ་ཝར་ནི། བླ་ཆེན་གྱི་དཔུང་གིས་ཆབ་འོག་ཏུ་བཅུག་ཟེར་བ་ཙམ་ལས་ས་བདག་མ་ངེས་པ་ཞིག་དང༌། ཡང་བེ་རི་དོན་ཡོད་ཀྱི་སྡེ་དེ་ཆུས་ཉེན་ནས་བསྟན་འཛིན་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་སྡེ་དགེ་ལ་བསྩལ་ཟེར་སྲོལ་ཡང་མཆིས། མཁར་མདོ་ཚུར་རི་ནི། གླིང་དཔོན་ཞིག་གི་སྡེ་ལ་དཔོན་དེ་ཕྱོགས་གཞན་དུ་འགྲོ་ཚེ་ཚོ་མི་དྷརྨ་ཤྲཱིས་སྡེ་དགེར་བྱ་བཏང་སྟེ། དེར་བླ་ཆེན་གྱིས་དམག་དཔུང་བཏེགས་ནས་འབངས་སུ་བྱས་པར་གྲགས། མཁར་མདོ་ཕ་རི་ནི་བེ་རིའི་སྡེ་ཡིན་པ་སོག་པོས་ཕུལ། ཀུ་སེ་སྡེ་རྙིང་ཉག་གཤིས་བཅས་གོ་འཇོ་དཔོན་མོའི་ཁོངས་གཏོགས་གསེར་མདོག་བླ་མ་ཟེར་བས་བདག་པ་ཞིག་ལ་བླ་ཆེན་གྱིས་ཆབ་འོག་ཏུ་བསྡུ་བར་མཛད་པ་དང༌། སྤོ་ལུ་ཡང་གོ་འཇོ་དཔོན་མོའི་ཁོངས་གཏོགས་ཤིག་ཡིན་པ་བླ་ཆེན་ལ་སྤོ་ལུ་བླ་མ་ཀརྨས་དཀར་པོ་སུམ་ཚན་གྱིས་བརྒྱུད་ནས་མགོ་བཏགས་ཞུས། ཀུ་སེ་སྡེ་གསར་ཡང་གོ་འཇོའི་ཁོངས་གཏོགས་ལ་བསམ་པ་ཕུན་ཚོགས། གནས་ར་ཨ་གྲོ། སྤྱང་ཞིང་ཕུན་ཚོགས་གསུམ་གྱིས་གོ་འཇོ་ལ་ངོ་ལོག་ནས་བླ་ཆེན་ལ་མགོ་བཏགས་ཞུས། སྒ་རྗེ་དང་དཔལ་འབར་ཡང་སྟོང་ར་སྡེ་པའི་ཁོངས་གཏོགས་ལ་སྡེ་བཟའ་ཞིག་སྒ་རྗེར་ཕྱིར་གནང་བ་སོགས་ཀྱི་གཡོ་ཐབས་དང༌། སྔ་ཕྱིར་དམག་དཔུང་གིས་ཆབ་འོག་ཏུ་བསྡུས་པ་བླ་ཆེན་གྱི་སྐབས་སུ་ཡིན་པར་མངོན། དཔལ་ཡུལ་ཡང་འདི་དང་ཁོག་མཚུངས་ཤིག་ཡིན་ཚོད་འདུག ཙམ་མདོ་ནི་དཔོན་ཆུང་གེ་འཕན་ཨི་གཞིའི་སྡེ་ཡིན་པ་བླ་ཆེན་ལ་གཙང་འབུལ་དུ་ཞུས། དབོན་སྟོད་ཚུ་རི་ནི། བླ་མ་ཞིག་གི་སྡེ་ཡིན་པ་དཔུང་གིས་སྤ་བཀོང་ནས་འབངས་སུ་བྱས། ཕ་རི་ནི་བེ་སྡེ་ཡིན་པ་ལ་སོག་རྒྱལ་གྱིས་བླ་ཆེན་ལ་ཕུལ། ཡེ་ན་ནི། དྲུང་དཀོན་མཆོག་ལེགས་པས་བླ་ཆེན་ལ་མགོ་བཏགས་ཞུས་ནས་ཕུལ། འཁོར་ལོ་མདོ། རག་ཆབ། འཛོམ་ཐོག་བཅས་གད་གཉེར་མགོ་བཏགས་ཞུས་ཁོངས་སུ་གཙང་འབུལ་ཞུས། ལྕགས་ར་དང༌། རབ་བརྟན་ནི་ཨ་ཡུ་མདོ་མང་དང༌། ཀརྨ་པ་དྲུང་པ་གཉིས་བཀུམས་ཏེ་བྲན་དུ་བྱས། ཡིད་ལྷུང་བ་ནི། བེ་རིའི་འབྲོག་སྡེ་ལ་གུ་ཤྲཱི་བསྟན་འཛིན་ཆོས་རྒྱལ་གྱིས་སྡེ་དགེར་ལེགས་གསལ་ཕུལ། ལྷ་རུ་དཔོན་ནི་འདི་ཕྱོགས་ནས་རྐྱ་མི་བདུན་ཕར་སོང་སྟེ་ཡིད་ལྷུང་དུ་ཆགས་པ་ལས་རིམ་གྱིས་མགོ་པར་བསྐོས་པའི་རྒྱུད་དང༌། དེ་དག་ལས་འཕེལ་བའི་མི་རྒྱུད་རྣམས་ལ་ལྷ་སྟག་གཉིས་གྲགས་པ་ཡིན། ལྕགས་ར་ཚེ་ཚ་ཚོ་པ་མགོན་པོ་ཟེར་བ་བཀུམས་ཏེ་བདག་གིར་མཛད། ཧོར་པོ་ཨ་གྲོ་སྦ་ཞ་ཟེར་བའི་སྡེ་ཡིན་ཚོད་སོགས་དེ་དག་གིས་མཚོན་མདོ་སྨད་ཕྱོགས་ཀྱི་ལུས་ཅན་མཐའ་དག་བླ་ཆེན་མཆོག་གིས་མཆོག་ཏུ་དགེ་བའི་ལས་དབང་གསེར་གྱི་འཁོར་ལོའི་སྟོབས་ཤུགས་ཀྱིས་ཆབ་འབངས་སུ་གྱུར་པ་ཤ་སྟག་ཡིན་འདུག་ཀྱང་རྒྱུ་མཚན་གོང་སྨོས་བཞིན་ཞིབ་ཏུ་སྤྲོ་མ་ཤེས་པས། སླར་རྒྱུ་མཚན་དྲང་པོ་ཁུངས་ཐུབ་འདྲ་བྱུང་ན་རིམ་གྱིས་སྤེལ་བར་སྤྲོ།
ཞེས་སོགས་སྡེ་དགེའི་བླ་ཆེན་བྱམས་པ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱི་སྐབས་སུ། སྔར་གླིང་འགུ་ཟི་རྒྱལ་པོའི་མངའ་ཁོངས་སུ་ཡོད་པའི་ས་སྡེ་རྣམས་རིམ་བཞིན་བླ་ཆེན་གྱིས་མངའ་འོག་ཏུ་བཅུག་སྟེ། གླིང་ཚང་ནི་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་ཕྲན་ཙམ་ཞིག་ཏུ་གྱུར་ཡོད་པར་གསལ། དེ་ལྟར་བླ་ཆེན་བྱམས་པ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་སྡེ་དགེའི་སྲིད་སྐྱོང་བའི་དུས་ནི་ཧ་ལམ་སྤྱི་ལོ་1610་1660བར་ཙམ་ཡིན། སྡེ་དགེའི་ས་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་པའི་དུས་ནི་ཕལ་ཆེར་སྤྱི་ལོ་1630 ལོ་ཡས་མན་ཙམ་ན་འགོ་བརྩམས་ཡོད་པར་སྣང༌། སྐབས་དེར་བོད་སྲིད་གཞུང་གི་ནུས་སྟོབས་ཧ་ཅང་ཞན་པའི་དུས་ཡིན་ཏེ། སྤྱི་ལོ་1580ལོ་ཡས་མས་ཙམ་ན་སྣེ་གདོང་དུ་ཕག་གྲུ་སྡེ་སྲིད་ཀྱི་དབང་ཤུགས་ཐམས་ཅད་ཉམས། དེ་ནས་སྤྱི་ལོ་1618ལོའི་བར་ཞིང་ཤག་པ་ཡབ་སྲས་རྣམས་ཀྱིས་རིན་སྤུངས་པ་དང་འཐབ་ཅིང་གཙང་ཁུལ་ཕལ་ཆེར་བདག་ཏུ་བཟུང༌། དབུས་གཙང་ས་ཁུལ་ཐམས་ཅད་དཔོན་ཁག་སོ་སོའི་དམག་འཁྲུགས་ཀྱིས་བོད་སྤྱིའི་སྲིད་དབང་དེ་མིང་ཙམ་ལས་མེད་པར་ཆགས་ཡོད། སྤྱི་ལོ་ 1618ལོ་ནས་1642ལོའི་བར་གཙང་པ་རྒྱལ་པོས་བོད་སྲིད་ལ་དབང་བསྒྱུར་ཡང༌། དབུས་སོག་གཉིས་ཀྱིས་དངོས་ལྐོག་ཅི་རིགས་ཀྱི་སྒོ་ནས་ཕར་རྒོལ་རྒྱུན་མི་ཆད་པར་བཟོས་སྟབས། བོད་ཡོངས་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱ་ཐུབ་པའི་སྟོབས་ཤུགས་ཡོངས་སུ་རྫོགས་པ་ཞིག་ཆགས་མ་ཐུབ། དུས་སྐབས་དེའི་རིང་ལ་སྡེ་དགེའི་བླ་ཆེན་བྱམས་པ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་ཁམས་ཀྱི་སྟོབས་ཤུགས་རྒྱ་བསྐྱེད་ཆེན་པོ་ཞིག་བྱ་ཐུབ་པར་བྱུང་ཡོད། རྒྱ་ཡིག་ཏུ་བྲིས་པའི་«སྡེ་དགེ་རྫོང་གི་ལོ་རྒྱུས་དེབ་ཐེར»་ལས། མིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་མཇུག ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་འགོ་ཙམ་ན་སྡེ་དགེའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱི་སྟོབས་ཉིན་རེ་བཞིན་ཇེ་ཆེར་འཕེལ་ཏེ། ཟིལ་ཆུའི་བར་བརྒྱུད་ཀྱི་ལུང་ཁུག་རིང་ལ་དོག་པོ་དེ་ཉིད་མི་རིང་བར་རྒྱ་བསྐྱེད་དེ། དེང་གི་སྡེ་དགེ་རྫོང་ཡོངས་དང༌། ཉེར་སྐོར་གྱི་དཔལ་ཡུལ། འདན་ཁོག སེར་ཤུལ། ཐང་ཕུག་བཅས་ཀྱི་ས་ཁོངས་དབང་དུ་བྱས་པ་རེད། སྤྱི་ལོ་ 1746ལོར་སླེབས་དུས་ཉག་རོང་གི་ཨ་སྲེ་ཡང་ཁྲོད་ཡན་ཆད་སྡེ་དགེའི་ཁོངས་སུ་བཅད་པ་རེད། སྐབས་དེར་སྡེ་དགེའི་ཁྱིམ་རྒྱུད་ཀྱིས་དོན་དངོས་དབང་བསྒྱུར་བྱ་བའི་ཡུལ་དེ་དེང་དུས་ཀྱི་སེར་ཤུལ་དང༌། སྡེ་དགེ། དཔལ་ཡུལ། བོད་ལྗོངས་ཀྱི་འཇོ་མདའ་རྫོང་ཡོངས་དང༌། གོ་འཇོ་དང༌། མཚོ་སྔོན་ཡུལ་ཤུལ་གྱི་ས་སྡེ་ཁག་གཅིག་བཅས་ཚུད་ཡོད། ཅེས་དང༌། ཡང་ཆིང་རྒྱལ་རབས་ཀྱི་ཅ་ཆིང་(1796་1821) ཁྲི་ལོའི་སྐབས་སུ་བྲིས་པའི་«སི་ཁྲོན་ལོ་རྒྱུས»ལས། སྡེ་དགེའི་མངའ་ཁོངས་དེ་ཤར་ཉག་རོང་ལྕགས་མདུད་ཡན་གྱི་‘རླི་’བཞི་བརྒྱ་ལྔ་བཅུའི་བར་དང༌། ལྷོ་ཆབ་མདོའི་བར་‘རླི’་སུམ་བརྒྱ་ལྔ་བཅུ་ཚུན་ཆད། ནུབ་རི་བོ་ཆེའི་ལ་མདོ་མན་གྱི་‘རླི་’ཉིས་བརྒྱ་བརྒྱད་ཅུའི་བར། བྱང་གླིང་ཚང་གི་བར་‘རླི་’སུམ་བརྒྱ་དང་བཅུ་ཚུན་ཆད་དོ། ཅེས་སོ།། ཡང༌། «ཀྲོ་ཨེར་ཧྥང་གི་སི་ཁྲོན་མཐའ་ཁུལ་གྱི་སྙན་ཞུ» ལས།
སྡེ་དགེའི་ས་ཁོངས་ནི་ཧ་ཅང་རྒྱ་ཆེ་བ་སྟེ། བྱང་ཕྱོགས་ཀྱི་མཐའ་མཚམས་དེ་མཚོ་སྔོན་དང་འབྲེལ་ཞིང༌། ཤར་གྱི་ས་མཚམས་དཀར་མཛེས་རོང་པ་ཚའི་བར་དང༌། ལྷོའི་ས་མཚམས་འབའ་ཉུག་པ་ལ་ཡན་ཆད། ནུབ་གྱི་ས་མཚམས་དེ་ཆབ་མདོའི་ཅོ་གཞུང་ལ་ཚུན་ཆད་རེད་འདུག དེ་ཡང་སྡེ་དགེ་དང༌། དཔལ་ཡུལ། འདན་ཁོག སེར་ཤུལ། ཐང་ཕུག་བཅས་རྫོང་སྒོ་ལྔའི་ཁོངས་ཀྱི་རྒྱ་ཁྱོན་དེ་‘རླི་’ཁྲི་བཅུ་བདུན་དང་སྟོང་ཕྲག་བདུན་ཉིས་བརྒྱ་བརྒྱད་ཅུ་གྱ་གཅིག་ཡོད་ཅིང༌། (ཧ་ལམ་སྤྱི་ལེ་གྲུ་བཞི་མ་ 44320 ཙམ་ཡོད།) སྡེ་དགེའི་རྒྱལ་པོ་རང་གིས་“གནམ་སྡེ་དགེ ས་སྡེ་དགེ”ཞེས་ས་ཁོངས་ཆེ་བ་རབ་བཏགས་བྱེད་ཅིང༌། རང་གིས་རང་ལ་སྡེ་དགེ་རྒྱལ་པོ་ཞེས་འབོད་པ་དང༌། སྡེ་དུད་ཁྲི་བདུན་ཡོད་པར་བཤད།
ཅེས་སོགས་སྡེ་དགེའི་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་འགྲེལ་བཤད་མང་པོ་ཡོད་འདུག སྤྱིར་སྡེ་དགེའི་མངའ་ཁོངས་འདིར་འཛིན་སྐྱོང་གི་ཐད་ནས་རོང་སྡེ་དང་འབྲོག་སྡེ་གཉིས་སུ་དབྱེ་ཞིང༌། རྫ་དཔལ་སྤྲུལ་འཇིགས་མེད་ཆོས་ཀྱི་དབང་པོས་མཛད་པའི་«ཆོས་འབྱུང་འབེལ་གཏམ་»ལས། སྨད་མདོ་ཁམས་སྒང་དྲུག་ཕལ་མོ་ཆེ་བ། སྟོབས་ལྡན་སྡེ་དགེ་རྒྱལ་པོའི་ཆབ་འོག་ཏུ་འདུ་བའི། རོང་སྡེ་རྫོང་ཁག་ཉེར་ལྔ། བྱང་སྡེ་ལྷོ་རྫ་གཉིས་ཞེས་པའི། ཞེས་སོགས་སྤྱི་ལོ་1847ལོའི་གོང་དུ་བྲིས་པའི་ལོ་རྒྱུས་ནང་དུ་རྫོང་ཁག་ཉེར་ལྔ་གསུངས་ཡོད་པ་དེ། སྤྱི་ལོའི་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་པའི་དུས་མཇུག་ཙམ་བྲིས་པའི་སྡེ་དགེའི་མངའ་ཁོངས་ཀྱི་ས་ཁྲའི་ནང་རོང་སྡེ་རྫོང་ཁག་སུམ་ཅུ་ཐམ་པ་འཕེལ་འདུག འོན་ཀྱང་འདི་ནི་རྫོང་སྒོ་འགའ་ཞིག་གི་མངའ་ཁོངས་ཆུང་དུ་བཏང་བ་ལས་སྡེ་དགེའི་ས་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་པ་མིན་པར་སེམས་ཏེ། དཔེར་ན། འདན་ཁོག་ཕར་ཚུར་རི་གཉིས་རྫོང་གཉིས་སུ་བགོས་པ་དང༌། དེ་བཞིན་དབོན་སྟོད་ཕར་ཚུར་རི་རྫོང་གཉིས། མཁར་མདོ་ཕར་ཚུར་རི་རྫོང་གཉིས་བཅས་ཕྱེས་ཡོད་པས་ཤེས་སོ།། རྒྱལ་སུག་དམ་བཟང་པོས། སྡེ་དགེ་རྒྱལ་པོའི་མངའ་ཁོངས་དེ། འབྲོག་སྦྲ་སྒོ་ཅན་གྱི་རྫོང་ཁག་ཉེར་ལྔ་དང༌། རོང་ཤིང་སྒོ་ཅན་གྱི་རྫོང་ཁག་ཉེར་ལྔ་ཞེས་རྒན་པོ་དག་གི་ངག་རྒྱུན་དུ་བཤད་སྲོལ་ཡོད། ཅེས་གསུངས།
སྡེ་དགེའི་མངའ་ཁོངས་སྐོར། སྡེ་དགེའི་མངའ་ཁོངས་ནི་གོང་གསལ་ལྟར་སྤྱི་ལོ་1640ལོར་བླ་ཆེན་བྱམས་པ་ཕུན་ཚོགས་ཀྱིས་མངའ་ཁོངས་རྒྱ་བསྐྱེད་པ་ནས་བཟུང་སྤྱི་ལོ་1959ལོའི་བར་འབྲི་ཆུའི་ཤར་ནུབ་གཉིས་ཀྱི་ཁོངས་སུ་སྤྱི་ལེ་གྲུབ་བཞི་མ་ 44།320ལྷག་ཙམ་ལ་དབང་བསྒྱུར་བྱས་ཡོད་པ་རེད།
' རྩོམ་འོག་མ།
སྡེ་དགེ་ཚང་གི་ཁྲི་རབས་རིམ་བྱོན།